کتاب مفاتیح‌الجنان اثر شیخ عباس قمی یکی از مشهورترین کتاب ادعیه در دوران معاصر است. محدث قمی در این کتاب هم ادعیۀ مأثور (روایی) را جمع‌آوری کرده و هم از ادعیۀ عالمان شیعه بهره برده است. به‌گفته خود وی مفاتیح الجنان را در راستای سنددار کردن کتاب «مفتاح‌الجنان» محمدباقر مجلسی نگاشته است، بنابراین مفتاح‌الجنان مقدم بر مفاتیح نوشته شد و محدث قمی صرفاً سند آن را تصحیح کرد و ادعیه نامعتبر را حذف کرد، البته هرچند شیخ عباس قمی دعا را با ذکر اسناد رجالی نیاورد منتها در ابتدای هر دعا منبع آن را نوشت، خود وی می‌نویسد «برادران دینی از من خواسته‌اند که دعاهای سنددار کتاب مفتاح الجنان را جدا کرده به‌همراه سایر دعاهای معتبر بنویسم.»
خوب است بدانیم مفاتیح‌الجنان از جهت علمی، جزو منابع ثانویه در کتب ادعیه است و اصلی‌ترین منابع ادعیه شیعه شامل صحیفۀ سجادیه، اقبال الأعمال، جمال الأسبوع و مهج الدعوات سیدبن طاووس، زادالمعاد علامه مجلسی و مصباح شیخ کفعمی هستند؛ کتبی که از منابع شیخ عباس محسوب می‌شوند، مشهورترین ترجمه فارسی آن، از مرحوم مهدی الهی قمشه‌ای است.
فهرست‌بندی و باب‌بندیِ ادعیه از ویژگی‌های خوب مفاتیح‌الجنان محسوب می‌شود، اما در عین حال وجود ادعیه نامعتبر و گاهی مجهول تا حدی از اعتبار این کتاب کاسته است؛ به این معنا که وقتی به سند این دست احادیث در منابع اصلی نگاهی می‌اندازیم، با یک واسطه و با عبارت «مرویٌ عن النبی(ص)»، به پیامبر صلّی الله علیه و آله نسبت داده شده و در هیچ منبع متقدم دیگری نقل نشده است و این مسئله سبب شده حدیث را مجهول و از اعتبار سندی ساقط کرده است؛ مثلاً دعای مجیر اول بار در کتاب «بلد الأمین» شیخ کفعمی (905 ق) و با یک واسطه به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نسبت داده شده است، در حالی که ردی از این دعا در منابع اولیه شیعه یافت نمی‌شود. شیخ عباس نیز به‌نقل از شیخ کفعمی این دعا را نقل کرده است، این امر سبب شده است اهل علم با احتیاط از کنار این ادعیه عبور کنند و تکیه به احادیث مشهور کنند. هرچند صرفاً با روش بررسی سندی نمی‌توان نسبت به مأثور بودن یا حقیقی بودن روایت تصمیم گرفت، منتها جا داشت که با یک روش فقه‌الحدیثی و روش‌های فهم حدیث، این احادیث شرح داده شوند، همچون کاری که علامه مجلسی در شرح الکافی به‌نام «مرآةالعقول» انجام داد، البته سوگوارانه این نوع تساهل و تسامح را در کتب ادعیه و احادیث اخلاقی در اندیشۀ عالمان حدیث متقدم به‌وفور مشاهده می‌کنیم.
در هر حال شیخ عباس قمی با اعتماد بر منابع ادعیه شیعه، هم از ادعیه مأثوره بهره گرفته و هم ادعیه مشهور علماء را نقل کرده است و ظاهر کتاب نشان می‌دهد حساسیتی نسبت به مأثور (روایی) بودن ادعیه و یا اعتبار اسناد آنها نداشت، از جمله این موارد زیارتنامه حضرت سلمان است که به‌نقل از تهذیب شیخ طوسی و بدون اتصال به معصوم(ع) نقل کرده است که البته ما فعلاً ردی از آن در تهذیب ندیدیم و تنها در کتاب «المزار» ابن‌مشهدی یافت شد، البته 5 قرن پس از «مشهدی»، علامه مجلسی نیز این زیارتنامه را بدون ذکر سلسله سند مأثور از «سید» نقل کرده است، ظاهراً منظور ایشان همان «سید مرتضی» باشد. ما نیز در مقام خواننده این ادعیه موظفیم بر ادعیه مأثوره تکیه کنیم و تا حد امکان از ادعیه غیرمأثور استفاده نکنیم چه اینکه تعداد ادعیه مأثور به‌قدری فراوان است که ما را از سایر ادعیه و زیارتنامه‌ها بی‌نیاز می‌کند.
اما با این حال، امتیازات مثبت این کتاب شریف بر نکات منفی آن پیشی گرفته است و ده‌ها سال است که کنار قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، بر طاقچه خانه‌ها و قفسه‌های کتاب مساجد و اماکن مقدس مورد استفاده مؤمنین قرار می‌گیرد. در هر صورت وجود امتیازات منفی در مفاتیح‌الجنان، دور از چشم علمای معاصر قرار نگرفت و سبب شد برخی از آنها به تنقیح و تصحیح ادعیه بپردازند، از مشهورترین این کتب، کتاب «مفاتیح نوین» آیت‌الله مکارم شیرازی است. ایشان در مقدمه کتابش می‌نویسد «از آنجا که این کتاب مانند بسیاری از کتاب‌ها برای شرایط زمانی و مکانی خاصی نوشته شده بود و مخاطبان ویژه‌ای داشت، لازم بود در عصر و زمان ما مورد تجدید نظر وسیع قرار گیرد؛ کاستی‌ها برطرف گردد و از پاره‌ای مطالب اضافی که مایه ایراد بدخواهان است، صرف‌نظر شود، مدارک و منابع دعاها و زیارات و... افزوده شود، رمز و راز و فلسفه، آثار و برکات دعاها و زیارات یادآوری شود، سپس نظم نوینی به آن داده شود و در مجموع، کتاب دعا و زیارتی که از هر نظر جامع و متناسب عصر و زمان ما ــ مخصوصاً برای نسل جوان خداجو ــ باشد، فراهم شود.»
تعقیبات نمازهای پنج‌گانه؛ اعمال و آداب ماه‌ها، روزها و شب‌های مبارک؛ ادعیه مشهور؛ مناجات‌های پانزده‌گانۀ امام سجاد علیه السلام مشهور به خمسه‌عشره؛ زیارتنامه‌های مشهور معصومین علیهم السلام و بیان انواع نمازها شامل نماز معصومین علیهم السلام و نماز والدین و... جزء فصل‌های مهم مفاتیح‌الجنان هستند. در زمان حاضر با وجود پیشرفت‌های نوین دیجیتالی، نسخۀ موبایلی این کتاب را به‌راحتی می‌توان از نرم‌افزار «بازار» روی گوشی موبایل نصب کرد و مورد استفاده قرار داد.
نظر شما